Czym jest etymologia i dlaczego jest istotna? Wybierz się z nami w podróż dookoła słów i poznaj niezwykłą historię ośmiu wyjątkowych wyrazów w języku angielskim.
Czym jest etymologia?
Etymologia to nauka o pochodzeniu wyrazów i zmianach, jakie zaszły w ich znaczeniu na przestrzeni dziejów. Wejdźmy zatem na poziom meta i wyjaśnijmy etymologię na przykładzie słowa etymologia (ang. etymology). Etymologia pochodzi od greckiego słowa etumos oznaczającego prawdę. Etumologia była nauką o prawdziwych znaczeniach słów. Termin ten dał początek starofrancuskiemu słowu ethimologie. W tym przypadku sprawa jest prosta, ale w angielskim istnieje wiele słów o niespotykanym lub fascynującym pochodzeniu. Oto kilka z nich.
1. Avocado (pochodzenie: język nahuatl)
Słowo avocado pochodzi od hiszpańskiego aguacate, które z kolei wywodzi się od azteckiego wyrazu ahuacatl, oznaczającego męskie jądro w języku nahuatl. Nieprawdopodobne? Być może, ale po chwili zastanowienia wydaje się to całkiem logiczne. W końcu awokado swoim kształtem przypomina czuły punkt u mężczyzn, a porównanie okazuje się jeszcze trafniejsze, kiedy przyjrzymy się tym owocom niezdarnie zwisającym z drzew.
Nahuatl jest językiem Azteków, którym wciąż posługuje się około 1,5 miliona rdzennych mieszkańców Ameryki Środkowej. Avocado to nie jedyne zapożyczenie z nahuatl w angielskim. Do innych przykładów należą chili, czekolada (chocolate), pomidor (tomato) oraz guacamole. Sam człon -mole w ostatnim z wyrazów pochodzi od azteckiego molli oznaczającego sos. Na szczęście dziś mało kto wie o oryginalnym znaczeniu guacamole (w nahuarl ahuacamolli, czyli sos z jąder). Inaczej ten pyszny dip mógłby nie być dziś tak popularny.
2. Cappuccino (pochodzenie: włoski/niemiecki)
Dwa cappuccino, poproszę.
A może raczej dwa cappuccini? Zwróć uwagę na liczbę mnogą w języku włoskim. Zresztą czwarta popołudniu to i tak za późno na kremowe cappuccini. Zamiast tego lepiej wziąć espresso (nie ekspresso!).
Coraz trudniej delektować się zasłużoną dawką kofeiny bez narażania się na przytyki do naszych braków w savoir-vivrze. Następnym razem, gdy ktoś zwróci Ci uwagę na to, jak zamawiasz kawę, możesz zemścić się, racząc tę osobę niewybredną anegdotką na temat pochodzenia słowa cappuccino. Jest to bowiem zdrobnienie od włoskiego słowa cappuccio oznaczającego kaptur. Zastanawiasz się pewnie, co łączy kaptur(-ek) z cappuccino? Wystarczy pomyśleć o zakonie kapucynów, którzy noszą ciemnobrązowe habity z kapturami odcieniem przypominające kolor dobrego cappuccino.
Pierwsze znane użycie słowa cappuccino odnotowano w 1790 roku w Wiedniu. Wtedy to Wilhelm Tissot nakreślił przepis na doskonałą Kapuzinerkaffe (czyli „kawę kapucynów”) zawierającą cukier, śmietankę i żółtka i w niczym nie przypominającą znanego nam obecnie napoju. W dzisiejszych czasach podaje się wersję uproszczoną, złożoną z espresso i spienionego mleka, chociaż w niektórych częściach Austrii dalej można zamówić porządną kawę Kapuziner.
3. Disaster (pochodzenie: włoski/grecki)
Słowo disaster krąży nad Europą niczym widmo. Wyraz ten w języku angielskim najbardziej przypomina francuską wersję, désastre, która z kolei pochodzi od starowłoskiego disastro. To słowo z kolei wywodzi się z greki. Połączenie pejoratywnego w wymowie przedrostka -dis oraz słowa aster (gwiazda) można interpretować jako „złą gwiazdę” lub zjawiska „spod ciemnej gwiazdy”. Starożytni Grecy fascynowali się astronomią i kosmosem i wierzyli we wpływ ciał astralnych na życie na Ziemi. Uważali złą gwiazdę za szczególny rodzaj nieszczęścia spowodowanego niefortunnym i nieodwracalnym ułożeniem planet. Ciekawe zatem, jak współczesna definicja tego wyrazu w angielskim zakłada raczej, że disaster to katastrofa wywołana przez człowieka albo rezultat ludzkiej nieudolności.
4. Handicap (pochodzenie: angielski)
Słowo handicap wywodzi się z XVII-wiecznej gry o nazwie hand-in-cap (czyli „dłoń w czapce”). W grze uczestniczyło dwóch graczy i sędzia. Gracze prezentowali towary, które chcieliby wymienić. Sędzia przyglądał się towarom i decydował, czy są zbliżonej wartości. Jeśli nie były, obliczał różnicę. Właściciel mniej wartościowego przedmiotu musiał pokryć różnicę w gotówce, po czym wszystkie trzy osoby wrzucały pewną sumę pieniędzy do kapelusza, aby wejść do gry. Jeśli obydwaj gracze zgadzali się z wyceną sędziego, wyjmowali ręce z kapelusza, pokazując otwartą dłoń. Jeśli ich zdaniem wycena była błędna, wycofywali dłoń zaciśniętą w pięść. Jeśli zaś byli zgodni w decyzji, sędzia otrzymywał „wpisowe” zebrane od całej trójki. Natomiast jeśli jeden z graczy zgodził się na wymianę, a drugi nie, ten pierwszy otrzymywał całość wpisowego. Z czasem nazwa gry zmieniła się na handicap, a słowo objęło swoim znaczeniem wszystkie sytuacje, w których dochodzi do wyrównania różnic między uczestnikami konkursu czy gry. Wyrazu handicap używa się dziś w przypadku kilku dyscyplin sportowych, takich jak golf czy wyścigi konne. To prawdopodobnie wyścigi były pierwszą dyscypliną, gdzie handicap zaistniał w obecnym znaczeniu. Określano nim decyzję sędziego, by dodać balast koniowi w celu zrównania szans przeciwników. Poprzez analogię do obciążenia czy niekorzystnej pozycji, na początku XX wieku zaczęto używać słowa handicap w odniesieniu do osób niepełnosprawnych. Do połowy zeszłego stulecia znaczenie to weszło do powszechnego obiegu, ale obecnie nikt już tak nie mówi.
5. Jeans (pochodzenie: włoski)
Choć jeansy to spodnie, które kojarzą się głównie z Ameryką, a za ich twórców przyjmuje się Jacoba W. Davisa oraz Levi Straussa, ich nazwa wywodzi się jednak z Europy. Materiał, wykorzystany przez Straussa do masowej produkcji opatentowanych spodni, był wcześniej znany we włoskiej Genui oraz francuskim Nimes. Dlaczego o tym mówię? Po francusku nazwa Genui to Gênes, zatem słowo jeans to “zangielszczona” nazwa miasta, z którego dżins pochodzi. Z kolei denim najprawdopodobniej wziął się od de Nimes, co we francuskim oznacza „z Nimes”. Chociaż dżinsy z denimu są dziś bardzo popularne, niegdyś, jako materiały, zasadniczo się od siebie różniły. Denim był sztywniejszy, bardziej wytrzymały i lepszej jakości niż usztywniany bawełniany sztruks produkowany w Genui. A zatem okazuje się, że robotnicy z północnych Włoch chodzili w dżinsach już w XVII wieku, czyli na długo przed tym, jak powojenne pokolenie Amerykanów na stałe wprowadziło je do mody.
6. Salary (pochodzenie: łacina)
Słowo salary pochodzi od łacińskiego salarium, opłaty za sól.
W starożytnych czasach sól była niezwykle cenna, stąd nazywano ją białym złotem. Używano jej do odkażania ran (w językach romańskich łatwo można zauważyć związek pomiędzy sal/sale, czyli solą, a wyrazami salud/saude/salute oznaczającymi zdrowie), konserwowania żywności czy jako środek płatniczy.
Już w starożytnym Egipcie robotnikom za wykonaną pracę często płacono solą, dzięki której mogli dłużej przechowywać żywność. W antycznym Rzymie również korzystano z tego środka zapłaty, określając go słowem salarium oznaczającym „to, co jest darowane robotnikom na koniec miesiąca”. Jak widać, historia słowa rzuca nowe światło na pojęcie wypłacalności.
7. Trivial (pochodzenie: łacina)
Trivial to słowo wywodzące się z łacińskiego trivium, oznaczającego miejsce, w którym zbiegają się trzy drogi (tri- oznacza trzy, a –vium pochodzi od via, czyli droga). Trivium kojarzono też z otwartą przestrzenią publiczną, miniagorą, gdzie ludzie wszelkiej maści mogli się spotykać, rozmawiać ze sobą i przebywać w swoim towarzystwie. Przymiotnik trivialis pochodzący od trivium oznaczał więc coś przeciętnego, błahego, nieistotnego, tymczasowego. Stąd bierze się angielski przymiotnik trivial, używany w tych znaczeniach do dziś. Trivial to coś zwykłego, powszechnego, banalnego, nieużytecznego, mało znaczącego.
8. Whisky (pochodzenie: szkocki gaelicki)
Średniowieczni mnisi nazywali ten trunek aqua vitae, czyli „wodą życia”. Kiedy wyrażenie zawędrowało do gaelickiego, zamieniło się w uisce beatha. W miarę upływu czasu (i postępującej anglicyzacji), uisce zmieniło się w uige, potem w usque, a następnie w uisky, zatem wyraz, który bardzo przypomina swoją współczesną wersję.
Być może znasz dwa warianty pisowni whisky – whisky oraz whiskey? Powszechnie uważa się, że „e” zostało wtrącone do nazwy przez irlandzkie i amerykańskie destylarnie, aby odróżnić ich trunek wysokiej jakości od alkoholu produkowanego w Szkocji, który nie zawsze cieszył się najlepszą reputacją. Scotch to inna nazwa szkockiej whisky. Co ciekawe, istnieją państwa, gdzie słowo whisky wykorzystywane jest w niecodzienny sposób. Na przykład w niektórych krajach Ameryki Południowej osoba ustawiająca grupę do zdjęcia mówi „whiskyyyy” zamiast angielskiego „cheeese”, aby zachęcić wszystkich do szerokiego uśmiechu. Nawiasem mówiąc, historia słów używanych przez fotografów, by wprowadzić nas w odpowiedni nastrój (Hiszpanie na przykład krzyczą „Pataaaataaa!”, czyli ziemniak), to temat na osobny artykuł.
Po co nam etymologia?Etymologia nie tylko pomaga nam w odkrywaniu własnego języka, ale pokazuje, jak wiele ma on wspólnego z innymi językami. Czy przed przeczytaniem tego artykułu komukolwiek z nas przyszłoby do głowy, że za każdym razem, gdy mówimy awokado, Montezuma tarza się w grobie ze śmiechu? Niektóre słowa mają wyjątkową etymologię, która świetnie nadaje się na językowe anegdoty. Inne odzwierciedlają powszechnie przyjęte standardy i zasady asymilacji nowych wyrazów pomiędzy różnymi językami. Popatrzmy na przykład na łacińskie przedrostki con- (także com- w angielskim) oraz dis-, które są bardzo popularne w językach romańskich i odpowiednio oznaczają wspólnotę i rozłączność. Znajomość takich członów znacznie poprawia zrozumienie języka i nieznanych dotąd słów. Wystarczy spojrzeć na wyraz concatenate (przedrostek con- i rdzeń -catenate, od catena oznaczającego łańcuch; w rezultacie czasownik oznacza „łączyć”, „spajać ze sobą”). Albo disconsolate (przedrostek dis- i człon -solate, pochodzący od solari, słowa, które oznacza pocieszać; disconsolate określa osobę, której nie da się pocieszyć, pomóc).
Chcesz poznać więcej przykładów? Załóż kapelusz etymologa i wybierz się w podróż po słowotwórczej dżungli.