Czym jest transliteracja i jak ją stosować?

Czytanie w języku, którego zaczynamy się uczyć, jest wystarczająco trudne, nawet jeśli jego alfabet niewiele różni się od naszego. A co dopiero czytanie w języku, który opiera się na innym systemie pisma? Wówczas możemy nic lub prawie nic nie zrozumieć. Na ratunek przychodzi nam wówczas transliteracja.

Czym jest transliteracja?

Transliteracja to metoda przekształcania (przepisywania) tekstu z jednego systemu zapisu na drugi. Różni się od tłumaczenia, ponieważ transliterując, nie przekładamy znaczenia słów. To także coś innego niż transkrypcja, która skupia się wyłącznie na zapisie fonetycznym języka. Transliteracja do pewnego stopnia oddaje dźwięki, ale nie jest tak szczegółowa, jak transkrypcja.

Transliteracja znana jest również pod innymi nazwami. Popularnym terminem opisującym przepisywanie tekstu na alfabet łaciński z innego jest romanizacja. Z kolei przepisywanie tekstu na cyrylicę to cyrylizacja. Być może kojarzysz też terminy sinizacja czy francyzacja. Odnoszą się jednak bardziej do przyswajania czy narzucania wpływów kulturowych niż do transliteracji pisma. Choć trzeba przyznać, że wpływy kulturowe i transliteracja są ze sobą powiązane.

Jak działa transliteracja?

Jeśli transliteracja to dla Ciebie nowe pojęcie, być może pomyślisz, że kryje się za nią skomplikowany proces językowy. Tak naprawdę sprawa jest całkiem prosta. By zacząć transliterować, potrzebujesz tabeli, która podpowie Ci, jaka kombinacja liter w alfabecie łacińskim odpowiada danemu symbolowi w języku wyjściowym. Ponieważ zdecydowanie łatwiej wyjaśnić to na przykładzie, spróbujmy wziąć pod lupę cyrylicę, używaną w językach ukraińskim, macedońskim oraz wielu innych. Poniżej skupmy się na języku rosyjskim.

Przewodnik po transliteracji cyrylicy

Uwaga: Choć nie jest to litera, warto wspomnieć o miękkim znaku ь, który oznaczamy symbolem “. 

Przykłady transliteracji cyrylicy na alfabet łaciński

Dzięki powyższej tabeli możesz rozpocząć transliterację. Zacznijmy od słowa Россия — „Rosja”. Pierwszą literę, P, zapisujemy według naszego wykresu jako „R”. Po niej następuje o, które pozostawiamy bez zmian. Podwójne c zamieniamy na podwójne „s”. I na koniec mamy litery, które mogą nieco przerażać swoim odwróconym wyglądem, ale spokojnie! Literę и zapisujemy jako „i”, a z я robimy „â” (ja). I w ten sposób powstaje „Rossija”.

Nie ma zapewne potrzeby, żebyśmy transliterowali każde słowo w analogiczny sposób, ale pozwól, że podzielimy się kilkoma przykładami, na których możesz poćwiczyć transliterację.

• Да. — Da. („Tak”)
• Нет. — Net. („Nie”)
• Привет! — Privet! („Cześć!”)
• До свидания! — Do svidanija! („Do zobaczenia!”)
• Спасибо! — Spasibo! („Dziękuję!”)

Chociaż każdy język i system pisma ma swoją własną specyfikę zapisu i konwersji znaków, zasada pozostaje taka sama. Nie istnieje magiczne zaklęcie lub sekretny sposób na transliterację — cała tajemnica polega na zastąpieniu jednych znaków innymi.

Potencjalne problemy z transliteracją.

Po tym, jak wyjaśniliśmy sobie, że nie taka transliteracja straszna, jak ją malują, warto zaprezentować potencjalne problemy, które mogą się z nią wiązać. Oto kilka z nich.

Nie da się wszystkiego przepisać 1:1

Alfabet łaciński ma 26 liter. Cyrylica — 32. Alfabet arabski — 28. A pismo japońskie korzysta z tysięcy znaków kanji. Nie jest to problem nie do pokonania, ale wymaga nieco wysiłku. Trzeba bowiem zastanowić się, za pomocą jakich kombinacji liter, znaków diakrytycznych czy interpunkcyjnych przedstawić te różnice.

Istnieją różne standardy transliteracji

Jakby rozbieżność w liczbie liter i znaków nie była wystarczająco problematyczna, dochodzi do niej kolejna kwestia — nie istnieje uniwersalna metoda transliteracji. Są pewne ustalone normy, ale nie brakuje w nich wyjątków. Wracając do naszego przykładu z cyrylicą, znajdziemy zapisy litery я jako „ja”, „ya”, „ia”, „i͡a”, a także „â”. Nie jest to może problem nie do przeskoczenia, o ile większość zgodzi się na przyjęcie takiej, a nie innej pisowni. Ale dla osób, które stawiają pierwsze kroki w transliteracji, brak standardowego zapisu może być mylący.

Nie wszystkie dźwięki występują w każdym języku

Gdy uczysz się nowego języka, największe wyzwanie stwarzają dźwięki, które nie występują w Twoim rodzimym języku. Nieważne, czy jest to wibrujące „r” w hiszpańskim, czy charczące „ch” w niemieckim, każdy język ma charakterystyczne głoski, z którymi spotkasz się pierwszy raz w życiu. Co gorsza, niektóre dźwięki są tak odległe od tych, które znasz, że możesz ich nawet… nie słyszeć! 

Jak zatem zapisać takie dźwięki, stosując transliterację? Nie ma lekko. Weźmy choćby mlaski w języku xhosa, używanym głównie przez ludy zamieszkujące tereny RPA i Lesotho. Mlaski te tworzymy, zasysając powietrze w ustach za pomocą języka, a następnie artykułując dźwięk przypominający cmoknięcie. W alfabecie łacińskim nie istnieje żaden podobny dźwięk, więc jego transliteracja jest niemożliwa. W takim wypadku najlepszym wyjściem będzie skorzystanie z międzynarodowego alfabetu fonetycznego (IPA), który zawiera symbole odpowiadające każdemu możliwemu dźwiękowi w każdym z ludzkich języków.

Pewnie nie sposób rozwiązać każdy problem z transliteracją tak, by dogodzić każdemu. Co jest tylko dowodem na to, że języki pisany i mówiony — choć ze sobą powiązane — nie są swoim lustrzanym odbiciem. Czy mowa o transliteracji, tłumaczeniu, czy transkrypcji, zawsze będziemy musieli mierzyć się z pewnymi dylematami i decyzjami.