Dla wielu osób pierwszym skojarzeniem, jakie nasuwa się na myśl w związku z Afryką, są rozległe sawanny lub bezkresne pustynie z wyłaniającymi się gdzieniegdzie niewielkimi skupiskami ludzi. Tak naprawdę Afryka jest jednak olbrzymim kontynentem charakteryzującym się urozmaiconym krajobrazem, zmienną topografią oraz bogactwem języków. Jej mieszkańcy rozsiani po całym terytorium są niezwykle zróżnicowani etniczne i kulturowo. Nic dziwnego, że języki w Afryce cechują się wyjątkową różnorodnością, podobnie jak ich użytkownicy.
Czy da się policzyć wszystkie języki w Afryce?
Różnorodność językowa Afryki przyprawia o zdumienie. Czy wiesz, że językoznawcy szacują, że istnieje tam od tysiąca do dwóch tysięcy języków określanych przez Afrykanów jako ojczyste? Niektóre źródła podają, że liczba ta może nawet przekraczać trzy tysiące. Oznacza to, że ludność żyjąca w Afryce posługuje się łącznie około jedną trzecią języków świata! Co najmniej 75 z nich to języki, którymi porozumiewa się ponad milion osób. W samej Nigerii występuje około 500 języków, co czyni ten kraj jednym z najbardziej zróżnicowanych językowo państw świata.
Pomimo tego bogactwa lingwistycznego, większość z tysięcy języków ojczystych w Afryce należy do jednej z kilku kategorii językowych. Językoznawcy wyróżniają sześć różnych rodzin (lub typów) językowych występujących na tym kontynencie:
- języki nigero-kongijskie,
- języki afroazjatyckie, nilo-saharyjskie,
- języki khoisan,
- języki austronezyjskie,
- języki indoeuropejskie.
Poza nimi w Afryce odnotowuje się także języki izolowane, czyli takie, których nie zaklasyfikowano jeszcze do żadnej z grup językowych, oraz kilka rodzajów języków migowych.
Języki nigero-kongijskie w Afryce
Języki nigero-kongijskie, liczące pomiędzy 1350 a 1650 języków, stanowią największą rodzinę językową nie tylko w Afryce, ale i na świecie. Mówi się nimi w wielu częściach kontynentu, zwłaszcza w regionach zachodnich, środkowych i południowo-wschodnich. Podlegają one dalszemu podziałowi na języki bantu oraz inne. Zróżnicowanie to opiera się głównie na rejonach występowania. Językami z rodziny bantu posługują się w większości mieszkańcy południowych obszarów strefy języków nigero-kongijskich.
Jednym z najbardziej znanych języków nigero-kongijskich jest język suahili. Różnymi jego dialektami posługuje się około 16 milionów ludzi, dla których jest on językiem ojczystym. Kolejne 82 miliony Afrykanów używają go jako drugiego języka. W suahili odnaleźć można wiele wpływów z arabskiego ze względu na długotrwałą współpracę handlową pomiędzy Afrykanami a mieszkańcami krajów arabskich. Często uważa się go za lingua franca obszaru Wielkich Jezior Afrykańskich, jako że jest on tutaj bardzo powszechny i nauczany w szkołach. Mowa między innymi o miejscach takich jak Tanzania, Uganda, Demokratyczna Republika Konga czy Kenia.
Inne języki nigero-kongijskie, którymi posługują się miliony ludzi, to joruba (głównie w Nigerii), język amharski (Etiopia), rundi (Burundi), lingala (Kongo), sotho (Lesotho i południowe tereny Afryki) oraz shona (Zimbabwe). W Afryce Południowej dziewięć języków bantu ma status języków urzędowych zapisanych w konstytucji. Są nimi: xhosa, ndebele, zulu, tswana, suazi, sotho, sotho południowy, wenda i tsonga. Grupa języków nigero-kongijskich jest tak obszerna, że nie sposób wymienić ich tu wszystkich!
Języki afroazjatyckie w Afryce
Kolejnym typem pod względem największej liczby języków używanych w Afryce jest grupa języków afroazjatyckich, licząca pomiędzy 200 a 300 języków. Niewątpliwie najbardziej powszechnym z nich jest arabski, który w ogóle dominuje w zestawieniu najczęściej używanych języków na kontynencie afrykańskim. Szacuje się, że posługuje się nim ponad 150 milionów mieszkańców Afryki, w większości zamieszkujących rejony północne, takie jak Tunezja, Egipt, Maroko, Algieria, Czad, czy Sudan. Co ciekawe, dialekty arabskiego potrafią być tak różne, że ich użytkownicy nie zawsze rozumieją się nawzajem.
Do afroazjatyckiej rodziny językowej należą też języki somali, berberyjski, hausa, czy oromo, którymi posługują się mieszkańcy „Rogu Afryki”, środkowej części Sahary oraz Afryki Północnej.
Języki nilo-saharyjskie w Afryce
Rodzina nilo-saharyjska liczy około 80 języków. Są to języki tonalne, rozpowszechnione na różnych obszarach Afryki Środkowej, Wschodniej i Północno-Wschodniej, w miejscach takich jak Czad, Uganda, Tanzania czy Kenia. Do tej grupy zalicza się między innymi język lugbara używany w Ugandzie, dżerma, którym mówią w Nigrze, czy kenijski język luo.
Języki khoisan w Afryce
Języki typu khoisan to grupa od 40 do 70 języków używanych głównie w Afryce Południowej, na obszarach Botswany, Namibii, RPA i Angoli. Łączy je między innymi występowanie charakterystycznych dźwięków, tzw. mlasków, które często kojarzą się nam z językami Afryki. To ciekawe zjawisko fonetyczne przeniknęło także do języków z innych grup językowych, na przykład bantu. Przykładami języków khoisan są tanzański język hadza lub język naro używany w Botswanie.
Języki austronezyjskie w Afryce
W Afryce języki austronezyjskie znaleźć można niemal wyłącznie na Madagaskarze, u południowo-wschodnich wybrzeży Afryki. Należy do nich między innymi malgaski, jeden z oficjalnych języków wyspy, który przywędrował tam wraz z mieszkańcami Azji Południowo-Wschodniej ponad tysiąc lat temu. Mówi nim niecałe 20 milionów ludzi.
Języki indoeuropejskie w Afryce
Większość nierodzimych języków Afryki należy do rodziny indoeuropejskiej, skupiającej w sobie angielski, niemiecki, hindi, grecki, rosyjski, polski i wiele innych. Występowanie tej grupy językowej w Afryce to w dużej mierze spuścizna kolonializmu. Na różnych etapach afrykańskiej historii, Francuzi, Niemcy, Holendrzy, Belgowie, Portugalczycy, Anglicy, Hiszpanie, a nawet Włosi przejmowali kontrolę nad poszczególnymi rejonami kontynentu, a ślady ich obecności pozostały w Afryce do dziś w formie języków.
Największy wpływ na języki Afryki zdają się mieć Francuzi. Ich językiem jako ojczystym porozumiewa się około 120 milionów tutejszych mieszkańców, czyli dwa razy więcej niż we Francji. Jest to również najszybciej rozprzestrzeniający się język Afryki, kontynentu, na którym występuje najwięcej francuskojęzycznych osób. Po francusku mówi się w byłych koloniach, a także na terenach, gdzie miejscowa ludność miała częsty kontakt z Francuzami, na przykład w Burkina Faso, Mali, Rwandzie, Senegalu, na Wybrzeżu Kości Słoniowej, w Czadzie, Kamerunie, Beninie, na Madagaskarze, w Gwinei, Gwinei Równikowej, Dżibuti, Togo, w Demokratycznej Republice Konga, na Komorach, w Gabonie i Nigrze. W każdym z tych państw francuski ma status oficjalnego języka.
Francuski jest wszechobecny, jednak w Afryce popularne są też inne języki z rodziny indoeuropejskiej. Namibia to była kolonia niemiecka, stąd znaczna część jej ludności posługuje się niemieckim jako językiem ojczystym. W krajach takich jak Mozambik, Wyspy Zielonego Przylądka, Angola, czy Gwinea Równikowa, z pewnością usłyszysz język portugalski. Z kolei na Mauritiusie znajdziesz osoby posługujące się indyjskim językiem bhodźpuri. W Afryce mieszka jedynie siedem milionów rodzimych użytkowników angielskiego, jednak setki milionów znają ten język w mniejszym lub większym stopniu. Wynika to głównie z jego obecności w sferach edukacji i administracji.
Jeśli pojedziesz na samo południe, do RPA, znajdziesz tam kolejny nietypowy język indoeuropejski o złożonej genezie. Mowa tu o języku afrikaans, niemalże w pełni zrozumiałym dla współczesnych Holendrów wariancie niderlandzkiego, którym posługiwali się osadnicy przybywający do Kolonii Przylądkowej w XVII wieku. Nie licząc niewielkich obszarów północnej Namibii, posługują się nim niemal wyłącznie mieszkańcy RPA. Afrikaans łączy się nieodzownie z instytucją i dziedzictwem apartheidu i stanowi istotny element historii narodu południowoafrykańskiego. Oprócz afrikaans, wiele mieszkańców RPA mówi także po angielsku (Brytyjczycy sprawowali krótko kontrolę nad Południową Afryką). Te dwa języki, łącznie z dziewięcioma językami bantu wspomnianymi na początku, zaliczają się do jedenastu języków urzędowych w RPA.
Interesujesz się językami? Sprawdź koniecznie poniższe teksty na łamach naszego Magazynu: