Dlaczego warto być dumnym ze swojego dialektu?

Dialekty w języku polskim, czyli inaczej regionalne odmiany języka polskiego, funkcjonują w wielu odsłonach w zależności od terenu Polski. Znacznie różnią się od standardowej polszczyzny. Różnice te widoczne są (choć właściwie: słyszalne) w zakresie fonetycznym oraz leksykalnym. Polskie dialekty są częścią polskiej kultury, języka, dziedzictwa narodowego. Od wieków są częścią składową tożsamości narodowej i poczucia regionalnej przynależności i dumy z niej. Niestety, w dzisiejszych czasach, specyficzna, regionalna odmiana języka bywa też elementem, który wywołuje zakłopotanie, szczególnie wśród najmłodszego pokolenia. Choć starsze osoby, które poszczególne wyrazy gwarowe znają od urodzenia, rzadko wstydzą się swojej specyficznej mowy, to już młodzi ludzie często peszą się dialektem, upatrując w nim dziwności, czują się skrępowani, kiedy ich polszczyzna wyróżnia się od tej ogólnie przyjętej, standardowej. To dość niepokojące zjawisko, szczególnie jeśli wziąć pod uwagę, że młodzież nie ma podobnych oporów, by do języka wprowadzać obcojęzyczne sformułowania. Gwary polskie zdecydowanie zasługują na to, by wciąż były pielęgnowane i kultywowane w mowie. Co więcej, języki regionalne w Polsce mogą być odpowiedzią na potrzebę indywidualności, tak silną wśród nastolatków i młodych dorosłych, pragnących się wyróżnić, szukających sposobu na to, by inni postrzegali ich jako oryginalnych, ciekawych. Dialekty polskie są na to sposobem, a specyficzna wymowa może być środkiem do tego, aby z dumą demonstrować siebie, swój region i swoją indywidualność.

Jakie są gwary w Polsce?

Język polski jest językiem urzędowym Rzeczpospolitej Polskiej. Posługuje się nim większość mieszkających tu Polaków oraz część Polonii, czyli ludność pochodzenia polskiego, mieszkająca poza granicami kraju. Naukę oficjalnej odmiany języka polskiego realizuje się od najmłodszych lat życia człowieka, począwszy od edukacji wczesnoszkolnej, przez późniejszą edukację we wszystkich typach szkół i stopni, ale też poprzez prasę, radio, Internet i telewizję. Propagowanie języka polskiego wspiera szeroko rozumiana kultura - np. teatr, film, a także instytucje publiczne - urzędy. Oprócz tego jednak, na terenie Polski funkcjonuje jeszcze jeden język, wcześniej znany jako regionalna odmiana języka, później zaś uznany za oficjalny - język kaszubski. Żadne inne języki regionalne w Polsce nie doczekały się prawnego uznania - język Kaszubów jest tutaj dumnym wyjątkiem. Posługuje się nim na codzień kilkadziesiąt tysięcy Kaszubów, czyli mieszkańców kulturowego regionu na północy kraju, który jest częścią Pomorza Gdańskiego.

Polszczyzna, oprócz oficjalnych języków, posiada ponadto odmiany regionalne - dialekty polskie, a z kolei na każdy z dialektów składają się jego liczne warianty, czyli gwary polskie, o specyficznych dla siebie słownictwie, wymowie, składni. Co to jest dialekt? Jest nią odmiana ogólnej,urzędowej polszyczny. Dialekt wyróżnia się wymową głosek oraz charakterystyczną dla siebie leksyką, fleksją a nawet składnią zdań, i występuje jako cecha charakterystyczna polszczyzny wśród mieszkańców danego obszaru.

Ile dialektów występuje w Polsce?

Dialekty w Polsce rozwinęły się w takich regionach jak Mazowsze, Małopolska, Wielkopolska, Śląsk. Oprócz nich, polskie dialekty mieszane istnieją też na wschodzie kraju, a na zachodzie i północy rozwijają się nowe dialekty polskie mieszane.

Wyróżnia się zatem cztery główne dialekty plus mieszane i nowe, oraz osobno język kaszubski, z czego wszystkie te regionalne języki dzielą się też na poszczególne gwary polskie.

Gwara a dialekt - jaka jest różnica? Gwary polskie są pojęciami węższymi od dialektu. Występują na dużo mniejszym terenie, czasami ograniczają się jedynie do jednej miejscowości. W obrębie danego dialektu występować mogą różne rodzaje gwar. Przykładowo, na dialekt wielkopolski, dla którego charakterystyczne są wszelkiego rodzaju germanizmy (zapożyczenia z języka niemieckiego) może składać się gwara poznańska, kaliska, krajeńska. Z kolei w skład dialektu mazowieckiego, którego cechą specyficzną jest tzw. mazurzenie (wymawianie zamiast spółgłosek ‘cz’, ‘sz’, ‘ż’,'dż’ głosek zębowych: ‘c’, ‘s’, ‘z’, ‘dz’) może wchodzić gwara warszawska, kurpiowska czy liwska.

Gwary w Polsce, oprócz tych wymienionych wyżej, to też między innymi: gwara krakowska, podhalańska, sądecka, żywiecka, świętokrzyska, zagłębiowska (dialekt małopolski).

Język kaszubski

Język kaszubski otrzymał status prawny dzięki Ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz języku regionalnym. Używany jest tradycyjnie na terytorium Kaszub, których mieszkańcy stanowią grupę liczebnie mniejszą od reszty ludności Polski. Dialekt kaszubski nie obejmuje żadnego z dialektów oficjalnego języka polskiego. Jest zupełnie oddzielnym bytem, posiadającym nawet własny, oparty na piśmie łacińskim alfabet, tzw. alfabet kaszubski. Litery, które funkcjonują w tym alfabecie, a którego na próżno szukać w urzędowym polskim to: A z tyldą (Ã), E z ostrym akcentem (É) oraz z dierezą (Ë), O z akcentami: ciężkim ciężkim (Ò) i przeciągłym (Ô) oraz U z akcentem ostrym (Ù). Najstarsze pisma kaszubskie, niezapisane w całości po kaszubsku, a jedynie zawierające kaszubizmy, pochodzą z 1402 roku.
W kaszubskich urzędach załatwianie formalności w języku kaszubskim jest jak najbardziej możliwe. Powołana została tzw. pomocnicza administracja, która czuwa nad oficjalnym funkcjonowaniem nazw kaszubskich. Nazwy te zobaczyć można np. na tablicach informacyjnych, w informacjach turystycznych, broszurach reklamowych, w dokumentach czy certyfikatach, a także na nagrobkach. W księgarniach do kupienia jest słownik polsko-kaszubski. W przestrzeni publicznej nieustannie słyszana jest gwara kaszubska.

Mowa kaszubska - przykłady:
dobri dzéń - dzień dobry
dzecnica - przedszkole
krôjmalënk - krajobraz
fąfkôrz - żartowniś

Dialekt Wielkopolski

To kolejny z głównych dialektów w Polsce, funkcjonuje na terenie województwa wielkopolskiego. Podobnie jak wszystkie inne dialekty, dialekt wielkopolski posiada osobne słownictwo, i wyróżniającą wymowę. Charakterystyczne jest zachowanie dziąsłowych spółgłosek, czyli brak mazurzenia oraz dyftongiczna wymowa samogłoski a, o oraz y, a także dźwięczne wymiawianie spółgłoski w po spółgłoskach bezdźwięcznych, np. kwiaty, chwała. Znaną częścią dialektu wielkopolskiego jest gwara poznańska i wywodzące się z niej słowa, np. pyry (oznaczające ziemniaki). Swoją drogą, warzywa te mają swoją nazwę w wielu gwarach całej Polski, co czyni je jednym z najbardziej lokalizowanych słów. Gwara śląska, kaszubska, góralska czy łemkowska, ma swoje, odpowiednio, kartofle, bulwy, grule i kompery.

Jakie jeszcze słowa wyróżnia słownik gwary poznańskiej? Jeśli ktoś jedzie tramwajem z psem, mówi się, że jedzie bimbą z kejtrem. Poznaniak opisze bezczelnego łobuza z papierosem jako frechownego ejbra z ćmikiem. Na deser zje drożdżówkę z lukrem, czyli szneka z glancem.

Gwara góralska

Gwara góralska to główna gwara południowej części Polski, skupiona głównie wokół Tatr. Górale to niesamowita grupa etnograficzna z fantastyczną historią i własnym dialektem z zapożyczeniami z języka węgierskiego i słowackiego, ale góralska gwara to też wpływ pozostałości po archaizmach staropolskich. Specyficzny akcent pada w gwarze góralskiej zwykle na pierwszą sylabę słów (w polskim języku urzędowym najczęściej na przedostatnią sylabę), w połączeniu zaś z przyimkiem, akcent przenosi się właśnie na przyimek. Ciekawe jest też to, jak mówią górale takie samogłoski nosowe jak „ą”, „ę”, - przekładają je często na „on”, „yn”. Mowa górali utożsamiana jest często jako gwara podhalańska albo gwara zakopiańska. Jednym z najbardziej znanych na Podhalu określeń, które ujmuje słownik gwary góralskiej jest oscypek - mówi się w ten sposób serze owczym puconym, czyli ręcznie wygniatanym, specjalnym przysmaku z tamtych stron.

Dlaczego warto znać różne dialekty?

Znajomość dialektu pozwala nam lepiej zrozumieć wszelkie społeczności i to jak wpływy kulturowo-językowe mogą zmienić sposób komunikacji, nazewnictwo, a nawet, co pokazał przykład języka kaszubskiego, doprowadzić do usankcjonowania tych odrębności prawnie. Regionalna odmiana języka może wzbogacić horyzonty - pokazać jak odmiany języka polskiego są różnorodne, jak w ramach jednego dialektu, np. małopolskiego występować może wiele gwar - gwara śląska, góralska gwara, z kolei dialekt wielkopolski to gwara poznańska, gwara z pogranicza polsko-łużyczkiego, kujawska, kaliska i wiele innych. Gwara wiejska jest żywym zapisem kultury ludowej, która niegdyś kultywowana była z poszanowaniem dla tradycji, lokalnych zwyczajów, kierowała życiem w wiejskich społecznościach przywiązanych do swoich ziem i dumnych ze swoich wartości, przekazywanych z pokolenia na pokolenie. Znając języki regionalne w Polsce, potrafimy porozumieć się z poszczególnymi społecznościami nie tylko na poziomie językowym, ale też mentalnym.

Dialekty polskie, jako odmiany języka polskiego, są więc symbolem i nośnikiem kultury, a wiedza na temat tego co to jest dialekt i umiejętność posługiwania się nim świadczy o ogromnej otwartości kulturowej.

Chcesz, by dziadkowie byli dumni? Pielęgnuj swój dialekt!

Przyswojenie sobie lokalnego akcentu i wiedzy o tym, jakie są języki regionalne w Polsce sprawi, że będą one wiecznie żywe. Nie wolno zapominać, że Polska ma szczególną historię. W przeszłości jej ziemie znajdowały się pod obcym panowaniem (Rosji, Prusów, Austrii). Gwara była na terenach tych ziem, szczególnie na Warmii i Mazurach oraz na Śląsku, językowym symbolem dającym nadzieję na zachowanie swojej polskości. Chociaż dialekty polskie pełne są obcych naleciałości, np. słowo hanys (gwara śląska) pochodzi od niemieckiego imienia Hans, określającego w Polsce rdzennego mieszkańca dawnych Prus, a iść weg (gwara poznańska) pochodzi od niemieckiego geh weg oznaczającego idź sobie, to na przestrzeni lat zostały zinternalizowane jako wyrazy charakterystyczne dla danego regionu w Polsce. Mając na względzie radość pokoleń, przekazujących swoją gwarę, dziadkowie z pewnością docenią, gdy na Dzień Dziadka otrzymają od wnuków laurkę z napisem nôlepszi ópa (język kaszubski, najlepszy dziadek), a babcie usłyszą Skuli Dnia Starki winszujã dużo zdrowiŏ jak tyż uśmiychu (gwara śląska, Z okazji Dnia Babci życzę dużo zdrowia i uśmiechu).