Angielski jest stosunkowo neutralny płciowo, zwłaszcza w porównaniu z innymi językami. Nie znajdziemy w nim rodzajnika męskiego, żeńskiego i nijakiego (tak jak w niemieckim: der, die das), a stosowanie they, czyli zaimka „oni” w liczbie pojedynczej wcale nie jest nowością. W ten sposób używano go na długo przed tym, jak rozgorzały pierwsze dyskusje na temat inkluzywności języka. Dlatego zanim przedstawimy zaimki neutralne płciowo w innych językach, poświęcimy they nieco więcej uwagi.
Pierwsze użycie zaimka they w liczbie pojedynczej datuje się na XIV wiek. W takiej formie stosowali go klasycy literatury angielskiej, między innymi Geoffrey Chaucer, Jane Austen czy Lord Byron. W XVIII wieku autorytety językowe w Anglii wyraziły swój sprzeciw wobec they w kontekście pojedynczych osób, twierdząc, że gramatyka angielska powinna odzwierciedlać łacińską. Stąd do niedawna wielu nauczycieli języka angielskiego korygowało uczniów korzystających z they w ten sposób.
Neutralny płciowo they pojawił się już w Oxford English Dictionary, ponadto został wybrany przez American Dialect Society na Słowo Roku 2015, a także został ostatecznie zaakceptowany jako poprawny w AP Style Guide.
Oczywiście największa różnica pomiędzy XIV a XXI wiekiem polega na tym, że zaimki niebinarne nie są już tylko wykorzystywane, by mówić o kimś bliżej nieokreślonym, ale także, by uszanować tożsamość osób queer, transpłciowych, interseksualnych i niebinarnych.
„Mam nadzieję, że ludzie zrozumieją, że nie chodzi o czyjeś „kaprysy” czy „zachcianki”. Tożsamość płciowa to nadrzędna kwestia dla rozwoju każdego człowieka” – wyjaśnia Nicki Hinz z zespołu Dydaktyki w Babbel. „To część naszej społecznej tożsamości. W miarę jak rozwija się społeczeństwo, zmienia się także język, odzwierciedlając zachodzące przemiany”.
Przemiany językowe i rozwój języka inkluzywnego nie zachodzą jedynie w anglojęzycznym świecie. Inne języki także mają swoje skodyfikowane zaimki niebinarne. Część z nich weszła do powszechnego użytku, inne znajdują się jeszcze w „fazie eksperymentalnej”, a jeszcze niektóre oscylują pomiędzy normą użytkową a wzorcową. Z każdym z tych zaimków wiążą się spore kontrowersje. I niemal każdy z nich należy nadal opatrzyć stosownym komentarzem, gwiazdką lub wyjaśnieniem.
Zaimki neutralne płciowo w różnych językach
Niemiecki
Obecnie Niemcy borykają się z problemem, czy stosowanie neutralnych form w języku, który posiada trzy rodzaje gramatyczne, jest w ogóle możliwe. Dialekt Niederdeutsch, którym posługują się mieszkańcy północnych regionów Niemiec, jest na to najlepszym dowodem. Rodzajniki nacechowane płciowo, czyli der, die, das zastępuje jednym rodzajnikiem – de. W kontekście zaimków neutralnych płciowo, niemiecki wciąż znajduje się na początku drogi. Co prawda niektórzy używają niebinarnych form sier oraz xier, jednak dalej pozostają w mniejszości. Szansa, że zrozumie je ktokolwiek poza osobami LGBT+ i aktywistami, jest raczej niewielka.
Szwedzki
Język szwedzki, podobnie jak angielski, jest w dużym stopniu neutralny. Natomiast ciekawa jest w tym kontekście historia wprowadzenia do powszechnego użycia zaimka hen. Propozycja włączenia neutralnego zaimka hen do mowy potocznej spotkała się z dużym oporem w latach 60. Nowemu słowu niechętni byli sami językoznawcy. Obawiali się, że rozmówcy nie będą pewni, o kim jest mowa. Jednak wraz z upływem czasu (zwłaszcza w XXI wieku), zaimek hen stawał się coraz bardziej popularny, zwłaszcza w kontekście osób interseksualnych, trans oraz niebinarnych. Po burzliwej dyskusji, jaka przetoczyła się przez szwedzkie media w 2012 roku, słowo ostatecznie pojawiło się w słowniku SAOL trzy lata później. Dzisiaj zaimka używają zarówno dziennikarze, jak i politycy. Występuje on w codziennej mowie i w oficjalnych dokumentach. Co więcej, niemal wszyscy Szwedzi wiedzą, co oznacza. Zaimek okazał się więc nie tak straszny, jak obawiali się tego językoznawcy.
Francuski
Zaimki neutralne płciowo nie są powszechne we Francji. Te przedstawione na infografice powyżej stanowią część języka używanego w obrębie tamtejszej społeczności LGBT+. Poza nią mało kto je rozpoznaje.
Rosyjski
Rosyjski to kolejny język, w którym brakuje zaimka neutralnego płciowo. Niektóre osoby niebinarne posługują się zaimkiem męskim он. Z kolei feministki używają od czasu do czasu symbolu „_” do rozdzielania przyrostka określającego rodzaj żeński, a także korzystają z zaimka w liczbie mnogiej – они. Innym sposobem, służącym społeczności LGBT+, jest naprzemienne używanie form męskich i żeńskich zaimków oraz czasowników, a także korzystanie z zaimka w rodzaju nijakim оно (który w języku rosyjskim nie odnosi się zazwyczaj do ludzi) lub tworzenie nowych końcówek czasownika w czasie przeszłym.
Hiszpański
Intensywne starania w kierunku neutralności płciowej języka hiszpańskiego przyczyniły się w ostatnich latach do powstania kilku innowacji wartych uwagi. Jedną z nich jest wykorzystanie symbolu @ jako zamiennika dla nacechowanych płciowo przyrostków -o (męski) oraz –a (żeński). Amerykańskie słowo Latinx jako alternatywa do Latino oraz Latina wywołało zażartą dyskusję, w rezultacie prowadząc jednak do kodyfikacji tego terminu. Mimo to nadal pojawiają się głosy krytyki, wskazujące, że słowo to słyszy się o wiele częściej w Stanach Zjednoczonych niż w krajach latynoamerykańskich. Chociaż elle jako zaimek niebinarny występuje stosunkowo rzadko, odnotowuje się coraz większe zainteresowanie terminami inkluzywnymi w języku hiszpańskim.
Portugalski
W portugalskim coraz częściej neutralne -e zastępuje żeńską końcówkę -a oraz męską -o. Ani w Brazylii, ani w Portugalii nie używa się jednak zaimka neutralnego płciowo, a kwestie orientacji i tożsamości płciowej wciąż pozostają na marginesie języka. Niektórzy geje celowo korzystają z żeńskich form gramatycznych. Inni naprzemiennie stosują zaimki męskie i żeńskie, wskazując na ograniczenia, jakie narzuca binarny podział na kobiety i mężczyzn. W Brazylii niektóre osoby queer posługują się żargonem, sekretnym językiem Pajubá, który wykorzystuje elementy dialektów używanych m.in. w Beninie, Nigerii, czy Togo. Kładą one znacznie większy nacisk na wiek niż na płeć rozmówcy.
Włoski
W języku włoskim nie znajdziemy zaimków neutralnych płciowo, które odnosiłyby się do osób interseksualnych, trans czy niebinarnych. Unika się także stosowania liczby mnogiej, czyli zaimka loro (oni). Niegdyś należał do formalnego rejestru języka i był używany w stosunku do członków dworu królewskiego lub osób z tzw. „wyżyn społecznych”. Obecnie kwestie związane z językiem neutralnym są przedmiotem ożywionej dyskusji wśród członków społeczności LGBTQ+ we Włoszech. To dzięki ich staraniom w piśmie pojawił się symbol * w miejsce końcówek rodzajowych czasownika (wciąż jednak w ramach manifestu społecznego). Mowa nadal nie doczekała się w tym wypadku odpowiedniego rozwiązania. W skrócie: używanie zaimka osobowego liczby mnogiej nie rozwiązuje problemu i może prowadzić do nieporozumień.
Zaimki neutralne płciowo to temat, który Cię interesuje? Sprawdź koniecznie, co jeszcze przygotowaliśmy dla Ciebie:
- Dlaczego afroamerykańska odmiana angielskiego i slang drag queens mają takie znaczenie?
- Oglądasz RuPaul Drag Race? Zwróć uwagę na popularne zwroty używane w telewizyjnym show.
- Czas na wyprawę do Nowego Jorku? Oto kilka zwrotów z tamtejszego slangu.