Skrzydlate słowa: popularne przykłady i ich pochodzenie

Każdy i każda z nas dobrze wie, co ma Ala. Ala ma kota. To zdanie powszechnie znane z najpopularniejszego polskiego elementarza Mariana Falskiego, a jednocześnie przykład skrzydlatych słów, które poznaliśmy jeszcze za czasów, gdy czytając, nieśmiało sylabizowaliśmy zdanie po zdaniu. 

Skrzydlate słowa szybują w świat

Termin skrzydlate słowa w interesującym nas znaczeniu ukuł niemiecki filolog Georg Büchmann, wydając w 1864 roku zbiór wyrażeń pt. Geflügelte Worte (dosł. Skrzydlate słowa). Zdefiniował je wówczas jako takie wyrażenia, które stały się powszechnie znane i są używane jak przysłowia, a ich autorstwo lub pochodzenie można ustalić. Dzięki Büchmannowi termin już wkrótce poszybował w świat. Polskie tłumaczenie przyjęło się za sprawą cyklu artykułów pt. Kto tak powiedział? Skrzydlate słowa literatury polskiej, które prof. Henryk Markiewicz opublikował na łamach Przekroju pod koniec lat 50.

Jak to w lingwistyce bywa, granice między skrzydlatymi słowami, frazeologizmami, przysłowiami czy cytatami są płynne. Dla wygody stylistycznej skrzydlate słowa zdarza się nazywać również tymi ostatnimi, choć trzeba pamiętać, że każde skrzydlate słowo pochodzi od cytatu, ale nie każdy cytat jest skrzydlatym słowem. By się nim stał, musi zostać zakodowany w świadomości przeciętnego Kowalskiego. Wówczas ów Kowalski w sposobnej sytuacji sięga po aluzję i bez problemu przywołuje skrzydlate słowo, gnieżdżące się w jego pamięci. W przypadku cytatu, Kowalski musiałby najprawdopodobniej najpierw upewnić się, jak on dokładnie brzmiał.

Skąd wywodzą się skrzydlate słowa? Oczywiście nie tylko z „Elementarza”. Przyjrzyjmy się bliżej przykładom skrzydlatych słów ze świata filmu, polityki i reklamy.

Cytaty z filmów

Klasyki polskiego kina z lat 80. i 90. pozostawiły nam w spadku niezapomniane historie, role aktorskie oraz cytaty, które wciąż utrwalamy sobie dzięki regularnym powtórkom w telewizji.

• Ja jestem kobieta pracująca, żadnej pracy się nie boję – podkreślała regularnie Kobieta Pracująca, czyli kultowa postać grana przez Irenę Kwiatkowską w Czterdziestolatku, dzieląc się przy tym doświadczeniem życiowym nabytym w coraz to nowym zawodzie.
• Wszystkie Ryśki to porządne chłopy – skrzydlate słowa, które aż proszą się o użycie, gdy akurat mamy do czynienia z Ryszardem. A gdy ów Ryszard nosi krawat i ma dobre maniery, można pokusić się o dodanie, że klient w krawacie jest mniej awanturujący się. Oba cytaty pochodzą z filmu-symbolu, czyli Misia Stanisława Barei.  
• Ciemność, widzę ciemność, ciemność widzę – choć to słowa z przyszłości, bo wykrzyknięte przez Maksa w 2044 roku, gdy dzieje się akcja Seksmisji, już dawno trafiły na kubki, koszulki i plakaty dla fanów polskiej kinematografii.
• Marian, tu jest jakby luksusowo – mogłoby się wydawać, że skrzydlate słowa z Kogla-mogla Romana Załuskiego z 1988 roku nie są znane młodszym pokoleniom. Nic bardziej mylnego! Na TikToku znajdziemy już prawie 7 tysięcy filmików z ich wykorzystaniem. Nakręconych chociażby wtedy, gdy w szkolnej toalecie pojawił się papier toaletowy.

Cytaty polityków

Cóż tam, panie, w polityce? – pytał Czepiec dziennikarza w Weselu Wyspiańskiego. Cytat to na tyle znany, że również zasługuje na status skrzydlatego słowa. Tymczasem w samej polityce intrygujących złotych myśli nigdy nie brakuje…

• Jestem za, a nawet przeciw – to paradoksalne, a jednocześnie jakże praktyczne zdanie było odpowiedzią Lecha Wałęsy na pytanie dotyczące ówczesnej roli Solidarności i poparcia prezydenta dla rządu. Po 30 latach skrzydlate słowo jest nadal w użyciu, a nawet doczekało się własnej audycji w Trójce.
• Ani be, ani me, ani kukuryku – kolejny wciąż żywy cytat Wałęsy, tym razem skierowany oryginalnie do Aleksandra Kwaśniewskiego, któremu autor zarzucał brak przywitania podczas pierwszej debaty prezydenckiej: „To pan w niedzielę wszedł tu jak do obory i ani be, ani me, ani kukuryku”. 
• Sorry, taki mamy klimat – dziś mówimy tak w sytuacji, gdy brak działań z jakiejś strony usprawiedliwia się marną wymówką lub gdy akceptujemy złą sytuację, zakładając, że nie da się jej zmienić. Te skrzydlate słowa padły z ust Elżbiety Bieńkowskiej, byłej ministry infrastruktury, która klimatem tłumaczyła kilkugodzinne opóźnienia pociągów zimą.
• Jak żyć, panie premierze? – to nie tyle cytat polityka, co raczej słowa do polityka skierowane, a wypowiedziane przez producenta papryki Stanisława Kowalczyka, dotkniętego trąbą powietrzną w 2011 roku. Choć adresatem pierwotnie był Donald Tusk, dzisiaj humorystycznie zadajemy to pytanie nie tylko szefowi rządu. A odpowiedzi nadal brak.

Cytaty z reklam

Nic dziwnego, że będąc nierozłączną częścią współczesnego świata, reklama podobnie jak film czy życie polityczne pozostawia ślad na języku. Skrzydlate słowa pochodzące ze spotów reklamowych to najczęściej slogany, które słyszeliśmy tak często, że już na zawsze pozostaną one w naszej pamięci. Być może nawet wraz z dżinglem, który niczym w Jakiej to melodii? rozpoznamy po jednej nutce.

• Cukier krzepi – hasło z najbardziej znanej kampanii reklamowej dwudziestolecia międzywojennego, promującej rzekome zdrowotne właściwości… cukru. W ten sposób próbowano zachęcić ludzi do konsumpcji słodzidła i poradzić sobie z kryzysem w przemyśle cukrowniczym. 
• A świstak siedzi i zawija je w te sreberka – powiedzenie zaczerpnięte prosto z reklamy czekolady Milka. Spot reklamowy ukazywał wytwórnię słodkości mieszczącą się w alpejskiej chacie i obsługiwaną przez zwierzęta, w tym właśnie świstaki pakujące tabliczki czekolady. Dziś ów skrzydlate słowa używamy wtedy, gdy sądzimy, że coś, co zostało poprzednio powiedziane, jest (słodkim) kłamstwem. 
• Prawie robi wielką różnicę – cała seria spotów reklamowych piwa Żywiec z przymrużeniem oka porównywała białą kurę do orła czy kataryniarza do didżeja, udowadniając, że… prawie robi wielką różnicę.
• Pij mleko, będziesz wielki – to dowód na to, że skrzydlate słowa wcale nie muszą pochodzić z reklam komercyjnych. Do picia mleka skutecznie przekonywała wieloletnia kampania społeczna z udziałem polskich gwiazd, takich jak Bogusław Linda czy Otylia Jędrzejczak. 

Po co nam skrzydlate słowa?

Skrzydlate słowa pojawiają się w języku zarówno pisanym, jak i mówionym. W tym pierwszym występują często w roli tytułów np. tekstów prasowych, które mają zaintrygować i tym samym wzbudzić zainteresowanie czytelników. Przychodzą na pomoc również wtedy, gdy powszechnie znanymi wyrażeniami chcemy potwierdzić słuszność swojej racji, chociażby w rozprawce na maturze z polskiego. Natomiast użyte w codziennej rozmowie, skrzydlate słowa nierzadko są przejawem poczucia humoru mówiącego, gdy ten przykładowo wchodząc do ciemnej piwnicy, zawoła, że widzi ciemność. 

W obu przypadkach skrzydlate słowa wymagają niemałej wiedzy kulturowej. Ich poprawne użycie oraz zrozumienie świadczą o zainteresowaniu szeroko rozumianą kulturą danego kraju oraz pozwalają uczestniczyć nam w swojego rodzaju grach językowych, tak charakterystycznych dla współczesnej komunikacji. Krótko mówiąc, skrzydlate słowa dodają naszym tekstom i wypowiedziom skrzydeł. Dlatego tak ważne jest, by starać się zauważać i stosować je zarówno w języku polskim, jak i w każdym kolejnym, którego się uczymy.

Skrzydlate słowa to nie wszystko! Dobrym pomysłem jest również nauka: zabawnych idiomów, inspirujących cytatów i powiedzeń, które pozwolą Ci się poczuć jak native speaker.